İran Cumhurbaşkanı Hassan Ruhani’nin Batı Azerbaycan Eyaleti Ziyareti
30 Mayıs 2016 tarihinde İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani İran’ın Batı Azerbaycan Eyaletini ziyaret etti. Batı Azerbaycan Eyaletinin İran çağdaş tarihinde mütemayiz yeri olmuştur. Bölgenin demografik yapısı ve bunun sonucunda gelişen siyasi olaylar, 1979.İran devriminden sonra yeni sistemle ciddi mücadelesi ve bölgede yaşayanların etnik ve mezhep çeşitliliği ve komşu ülkelerle olan kültürel bağları bu eyaletin İran iç siyasetinde önemini artırmıştır. Bu analizde Hassan Ruhani’nin 30 Mayıs ziyareti öncesi ve sonrası stratejik öneme sahip olan haberler ele alınmıştır.
……
Batı Azerbaycan Eyaletinin İran’ın Diğer Eyaletleriyle Farkı
Batı Azerbaycan Eyaletinin çağdaş tarihine baktığımızda Orta Doğu’nun kaderini belirleyecek yerlerden biri olduğu öne çıkıyor. 1906-25 yılları arası bu eyalet dünya güçlerinin rekabeti alanı olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu “İttihadı İslam Teşkilatı” vasıtasıyla bölgede Osmanlıya bağlı özerk bir devlet kurmağa çalışmıştır, 1918 yılında Osmanlı’da Tehcir Yasası sonrası Van ve civarından kaçan Ermeni ve Asuriler bu eyaleti Osmanlı Ordusuna karşı merkezi üs yapmışlardır, İngiltere ve Fransa hükümetleri bu eyalette Hırstıysan bir devlet kurma çavasında bulunmuşlardır, Türkiye Cumhuriyetinin İran’a ilk ültimatomu İran’ın Batı Azerbaycan Eyaletinde gerçekleştirmek istediği demografik değişiklik olmuştur ve bütün bu olaylar neticesinde o dönemde eyalet merkezi olan Urmiye kentinin 500 bin civarında nüfusundan yaklaşık 300 bin kişi ölmüş ya da öldürülmüştür. 1945-46 Rusya’nın desteğiyle Kürt tarihinde ilk Kürt hükümeti Mahabat Cumhuriyeti adıyla bu eyalette kuruldu ve eyalet merkezi Türkler ise Azerbaycan Demokrat Fırkası Özerk Hükümetine bağlandılar. Irak’ta Saddam Hüseyin’in Kürt ayaklanmasını bastırdıktan sonra Irak Kürtleri Batı Azerbaycan Eyaletinde yerleştirildiler ve dönemin İran Şahı, Barzani ve Talibani aşireti mensuplarına İran vatandaşlığı verdi. 1979.İran Devriminden sonra bölgedeki Kürt Silahlı guruplar ve Batı Azerbaycan Eyaleti Türkleri arasında sıcak çatışmalar oldu. Kürtler Özerk hükümet peşinde idiler fakat Türklerin yaşadığı ve Kürtlerin azınlıkta olduğu yerleri haritalarına dâhil etmek istediklerinde bini aşkın ölüyle sonuçlanan bir haftalık sıcak çatışma oldu. Orta Doğu’da Kürt siyasi gurupları tarafından reklam edilen Büyük Kürdistan haritasının merkezi ve başkenti İran’ın Batı Azerbaycan Eyaleti merkezi yani Urmiye kenti olarak gösteriliyor. 1990’lardan sonra İran-Türkiye arasında ihtilaf haline gelen PKK terör örgütü lider kadroları ara sıra bu eyalete sığınıyorlar ve İran’ın PKK’yı desteklemek için kurduğu eğitim ve sığınma kampları bu eyalet dağları olmuştur. 1990’lardan sonra İran’ın Türk bölgelerinde yükselen Türk Milliyetçiliğin önemli merkezlerinden biri Batı Azerbaycan Eyaleti olmuş ve bu eyaletin siyasi gidişatını direkt etkileyen siyasi söylem haline gelmiştir. Bütün bu tarihi ve siyasi vakaları dikkate aldığımızda Batı Azerbaycan Eyaletinin İran’ın diğer eyaletlerine göre stratejik farkı öne çıkıyor.
……
Ruhani Ziyareti Öncesi Hükümetin Hazırlığı
İran Cumhurbaşkanı Hassan Ruhani’nin 30 Mayıs Batı Azerbaycan Eyaleti ziyareti öncesi İran’ın yerel yetkilileri ve siyasi aktörleri tarafından çeşitli ve bazen zıt açılardan tepkileri görüyoruz. Hassan Ruhani İran siyasetinin Reformist akımına mensup bir şahsiyettir ve İran genel siyasetinde Kürt Milliyetçileri, Reformistlere yakındırlar. Bu yakınlığı 10.Dönem İran İslami Şura Meclisinin başkanlık divanı ve Meclis başkanı seçimlerinde göre biliyoruz.
Geçtiğimiz hafta İran’ın 10.dönem Meclis başkanlığı ve başkanlık divanı seçimi yapıldı ve Meclis Başkanı Yardımcısı Kürt kökenli Tebriz kenti milletvekili Mesut Pezeşkiyan oldu. İran’ın Tebriz kenti nüfusunu Türkler oluşturuyor ve etnik eksenli hassasiyete malik olan bir kenttir. Bunun için Pezeşkiyan’ın Kürt kökenli olması ve Batı Azerbaycan Eyaleti’nin Mahabat kentinde doğulması halk tarafından bilinmemektedir. Ayrıca İran Meclisinin 12 kişi başkanlık divanı heyetinden 2 kişi Batı Azerbaycan Eyaleti Kürt kökenli ve aşırı Kürt Milliyetçi söylemleriyle bilinen Muhammet Kesim Osmani ve Abdülkerim Hüseyinzade oldu. Batı Azerbaycan yerel Kürt Reformist yetkilileri Ruhani gelmeden önce çeşitli şehirlerde Kürt Milliyetçiliği söylemi çerçevesinde hazırlıklar yaptılar ve Hassan Ruhani’den istediler ki Dünya Kürtleri için simgesel anlamı olan Mahabat kenti ziyaretinde bulunsun. Ruhani’nin Batı Azerbaycan Eyaleti ziyareti programı açıklanınca cumhurbaşkanının başka eyaletler ziyareti aksine eyaletin merkezi dışında Mahabat kentine gideceği bildirildi. Eyaletin merkezi Urmiye kentinde Türkçe, Kürtçe ve Ermenice hoş geldin afişleri asıldı. Bunun üzerine Hoy ve Miyanduab şehirleri Cuma İmamları ve Hameneyi temsilcileri Ruhaniye sert eleştiride bulundular ve Mahabat kenti tercihi için Ruhani’yi kınadılar.
Bize göre Ruhani’nin Mahbat’a gitmesi son haftalarda İran Kürt silahlı örgütlerinin İran’a karşı tekrar savaş ilan etmesiyle ilgilidir. İran Kürtleri arasında süreklik taşıyan Kürt Milliyetçiliği ve silahlı örgütlerin varlığı daima söz konusu olmuştur. İran-PKK işbirliği sayesinde PKK’nın İran kolu olan PJAK bölgedeki operasyonları durdurmuştu. Son haftalarda İran Devrim Muhafızları konvoyu Batı Azerbaycan Eyaletinin Serdeşt kentinde silahlı saldırıya maruz kaldı.
İddialara göre bu saldırıyı Barzani’ye yakın İran Kürdistan Demokrat Partisi örgütü yapmıştır. Serdeşt saldırısından bir gün sonra İran İstihbarat Bakanı Kuzey Irak’a gitti ve Barzani dâhil birçok Kürt siyasi yetkiliyle görüştü. Ruhani’nin Mahabat’ı ziyaret etmesi halka ve sivil toplum mensuplarına tekrar Kürt açılımı yönünde bir sıra vaatlerde bulunarak Kürt örgütlerinin halk içinde etki yüzdesini azaltmak yönünde olmuştur. Ruhani’yle beraber Batı Azerbaycan Eyaletini ziyaret eden hükümet yetkililerinin gideceği yerlere baktığımızda bu konu kedini gösteriyor. Eski İran İstihbarat Bakanı ve Ruhani’nin Etnikler ve Dini Azınlıklar başdanışmanı Hüccet-ül İslam Ali Yunesi’nin gideceği şehir Serdeşt oldu. Yunesi İran iç siyasetinde Kürt açılımını destekleyen ve diğer ülkelerdeki Kürtleri Ari ırkından oldukları için desteklenmesini savunan önde gelen şahsiyetlerdendir.
Resmi itirazlar dışında hükümet muhalifi sosyal şebekelerde Ruhani’yi boykot çağrısı paylaşıldı. Bu boykot çağrısının başlı sebebi Ruhani’nin seçim öncesi verdiği vaatler fakat seçildikten sonra görünür bir adım atmaması olmuştur. Ruhani’ye boykot çağrısında bulunanlar Ruhani’nin cumhurbaşkanlığı seçimi öncesi Urmiye’de halka Türk Dili Kurumu ve Urmu Gölü ile ilgili verdiği vaatler ve seçildikten sonra bu vaatleri unuttuğu yer alıyordu. Bu çağrılara göre Batı Azerbaycan Eyaletinde kurumakta olan Urmu Gölünün kurtarılması ve Türk Dili Kurumunun bu şehirde açılması Ruhani’ye oy kazandıran iki önemli vaat olmuştur ki Ruhani seçildikten sonra bu iki vatını gerçekleştirmedi. Yerel Reformist yetkilileri bu boykotu kırmak için idarelerinde olan kurum ve kuruluşlarda çalışan insanları toplu şekilde Ruhani’nin karşılamasına götürmeği planladılar. Mesela medyaya yansıyan bir belgeye göre okullardan toplu şekilde lise ve ortaokul öğrencilerinin karşılamağa götürülmeği planlandı. Böyle bir ortamda Ruhani, Batı Azerbaycan Eyaleti ziyaretine gitti. Ruhani Urmiye’den sonra Mahabat kentinde bir petrokimya fabrikası açılışına katıldı ve çeşitli topluluklarla konuşmalarında stadyumda konuştuklarını tekrarladı.
……
Ruhani Ziyaretinde Yaşananlar
30 Mayıs 2016 tarihinde İran Cumhurbaşkanı Hassan Ruhani’nin uçağı Batı Azerbaycan Eyaleti merkezi Urmiye havalimanında oturdu. Ruhani makam aracıyla konuşacağı stadyuma doğru gitti fakat beklentilerin dışında Ruhani halk tarafından soğuk karşılandı ve beklenilen sayıda insan Ruhani’yi dinelemeye gelmemiştir. Ruhani’nin böyle soğuk karşılanmasının fotoğrafları sosyal şebekelere yansıdı. Ruhani’nin stadyumda konuştuğu esnada bazı pankartlar dikkat çekti. En ön sırada kalabalık bir gurup “Türkçe Resmi Dil Olsun” ve “Azerbaycan Elimdir, Türki Benim Dilimdir” pankartları açıp “Azerbaycan Var Olsun, İstemeyen Kör Olsun” sloganı attılar.
Bu gurubun sloganı stadyumda yayıldı ve herkes tarafından seslendirilmeğe başladı. Bu sloganlar ve ziyaret öncesi bölgeye hâkim olan siyasi psikoloji sebebiyle Ruhani konuşmalarının önemli kısmını etnikler ve Urmu Gölü meselesine ayırdı. Üst satırlarda vurguladığımız gibi Batı Azerbaycan Eyaleti Reformistleri Kürt Milliyetçiliğine yakın siyasiler olmuşlar. Bunun için çeşitli şehirlerde Kürtçe yazılar asılmıştı. Bölgenin yakın siyasi tarihinden doğan bir güvenlik psikolojisi neticesinde Eyalet Türkleri tepki göstermiştirler. Ruhani konuşmalarında bu meseleye dikkat çekerek şu ifadeleri kullandı:
“Hiç kimse çeşitli mezhep ve etnikler özellikle Türk ve Kürt arasında ihtilaf peşinde olmamalıdır. Zira biz Müslüman İranlılar İslami İran için fedakârız.”
Ruhani sözlerinin devamında etnikler hakkında şu cümleleri kullandı:
“Bizim için Türk, Kürt, Arap, Beluç ve Türkmen’in hiç farkı yoktur ve bütün etniklere bir gözde ve kardeşçe bakıyoruz. 11.hükümet izin vermeyecektir ki İslami ülkemizde Kürt ve Türk arasında ayrım konulsun. Fars, Türk ve Kürt İslami İran isminde bir ağacın dallarıdır.”
Ruhani’nin konuşmalarında Azeri kelimesi yerine Türk sözcüğünün kullanması dikkat çekti. Zira İran resmi siyasetinde İran’daki Türklere, Türk sözcüğü yerine Ari ırkına işaret eden Azeri sözcüğü kullanılmaktadır ve halk buna tepki olarak çeşitli protestolarda kendilerine Türk denilmesini istemiştir.
Ruhani sözlerinin bir başka bölümünde tekrar Urmu Gölü meselesini öne çekti ve şöyle bir iddiada bulundu ki eski hükümet zihniyeti seçimleri kazansaydı bugün Urmu Gölü tamamen kurumuştu.
……
Sonuç
İran’ın Batı Azerbaycan Eyaleti çağdaş tarihte hassas bölge olmuştur ve hala önemini korumaktadır. Batı Azerbaycan Eyaleti, İran’ın Irak, Türkiye ve Azerbaycan Cumhuriyeti ile sınırı olan bir eyaleti olmasıyla beraber sınırlarda aynı kültür, mezhep ve etnikten olan insanlar yaşamaktadır ve bu mesele İran için bir güvenlik sorunu oluşturmuştur. Batı Azerbaycan Eyaletinde Kürt ve Türk Milliyetçiliği duygular kitleler için yaygınlaşmış ve İran yetkilileri bu gerçeği nazara alarak halka vaatlerde bulunuyorlar. 11.dönem İran Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Hassan Ruhani bu eyalet halkına Türk Dili Kurumu ve Urmu Gölü ile ilgili vaatlerde bulunmuş ve halkın desteğini ala bilmiştir. Fakat seçim sonrası yaşananlar halkın Ruhani’ye güvenini azaltmış ve Ruhani’nin bu vaatleri gerçekleştireceğine kuşkuyla bakmağa başlamışlar. 30 Mayıs 2016 Hassan Ruhani’nin Batı Azerbaycan Eyaleti ziyareti bu iddiayı doğrulamaktadır. Ruhani halk tarafından soğuklukla karşılandı, beklenilen kalabalık olmadı, karşılayanlar etnik hakları eksenli isteklerde bulundular ve Ruhani konuşmalarının önemli kısmı etniklerin hakkı ve Urmu Gölü meselesi çevresinde oldu. Ayrıca Ruhani’nin bu ziyaretinde gelişen siyasi tezahüratlar eyalette mevcut Türk-Kürt rekabetini tekrar gösterdi.
…..
Yazar: Babek Şahit